رسوم و آداب تدفین در آیین زرتشت

رسوم و آداب تدفین در آیین زرتشت

در دوره ساسانیان با رسمی شدن آیین زرتشت به عنوان دین رسمی ایران،

برخلاف دوران دیگر، تدفین به روش آیین زرتشتی به صورت

یک آیین محترم شمرده میشد از این رو گورستانهای زرتشتی را

اغلب به شکل مجموعه ای از استودانها می بینیم و

تاکنون هم بنای آرامگاه معتبری را که بر گور شاهان ساسانی ساخته شده باشد سراغ نداریم.

رسوم و آداب تدفین در آیین زرتشت

آداب مربوط به تدفین اموات در آیین زرتشتی پیوندی آشکار با اسطوره دارد.

باید توجه داشت که در دین زرتشت مرگ کار اهریمن و

به مفهوم پیروزی وی بر آفرینش نیک است و به این دلیل جسد جای « دیوان» است.

در این مسیر هر چه روان فرد درگذشته نیکو کارتر بوده پیروزی اهریمن بر وی دشوارتر

و به نیروی اهریمنی بیشتری برای رسوخ کردن به جسد مرده نیاز بوده است و

به همین دلیل جسد فرد نیکو کار منشاء بزرگتری برای آلودگی است ،

تا کالبد مرد بد کاری که دست یافتن به مرگ او آسانتر است.

بسیاری از آداب مربوط به مردگان با تطهیر از آلودگی ،

پیوند دارد. از آنجا که تن مرده منشاء آلودگی است ،

تدفین او در خاک روا نیست چرا که زمین را که عنصری مقدس نزد زرتشتیان است

را آلوده میساخته و سوزانیدن جسد نیز جایز نیست ،

زیرا آتش را آلوده میکرده است این ایده و عقیده و احترام زرتشتیان به این عناصر باعث

تدفین اموات در برج های خاموشی ( دخمه )و استودانهای سنگی شده است.

زرتشتیان

زرتشتیان در گذشته ، دور از آبادی ، شهر و مکان مسکونی

بر روی کوههای نه چندان مرتفع فضایی را با رعایت آداب و رسوم مخصوص

دینی در نظر گرفته و شالوده ریزی می کردند و حصاری به دور آن بالا می بردند.

این حصار ، دیوار مدور ضخیمی به شکل برج است که از مصالحی نسبتا محکم

و با دوام ساخته شده و به وسیله پلکانی ازسطح زمین هموار به درب دخمه ها متصل می شود.

این دخمه ها دارای چندین اتاق و احتمالا ۲ طبقه و یکی از این اتاقها ،

ویژه آتش سوزها و فاصله دخمه از اتاق آتش سوزها حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ متر بوده است.

کار آتش سوزها که معمولا ۲ نفر بودند عبارت از این بود

که از روزی که تن در گذشته را به‌داخل دخمه می سپردند

شب‌ها تا ۳ شب در آن اتاق که یک پنجره مستقیما رو به دخمه داشت

از سر شب تا بامداد آتش بسوزانند.

رسوم و آداب تدفین در آیین زرتشت

انسان در طول تاریخ به اشکال گوناگون امواتش را دفن کرده است.

شکل‌هایی از تدفین وجود دارد که با هنجارهای فرهنگ ایرانی و اسلامی ما ناهمخوان است.

با این حال نباید فراموش کرد که ملت‌هایی هم هستند که فرهنگ تدفین ما را نمی‌پسندند.

در این میان اما مرگ بی‌پرواترین و صریح‌ترین سویه‌ی زندگی و یک واقعیتِ مسلم است.

به این جهت یکی از مشکلات انسان‌ها همواره این بوده است که مردگان‌ خود را چگونه و کجا دفن کنند.

تدفین در ایران باستان از دیر باز به گونه های مختلف بوده است.

ساده ترین نوع تدفین در ایران، تدفین گودالی است.

یعنی به طور بسیار ابتدایی گودالی کنده و با توجه به فضای گودال،

جسد را  به حالت جنینی در درون آن قرار می دادند.

این نوع تدفین مربوط به دوران آغاز نوسنگی (۶۰۰۰ سال پیش از میلاد) است.

با کامل شدن استقرار و ساخت اولین روستاها در ایران،

تدفین نیز با معماری و ضرورت های آن هماهنگ شد و با مصالح خشتی و گلی،

تدفین هایی را ترتیب دادند.

فضایی برای نگهداری استخوان های مردگان

در برخی مناطق نیز همواره در یکی از گوشه های اتاق،

فضایی را برای نگهداری استخوان های مردگان در نظر می گرفته اند.

این استخوانها به صورت تدفین ثانویه یعنی تدفینی

که جسد قبلاً در محوطه دیگری از گوشت و بافت ماهیچه ها پاک شده

و فقط اسکلت باقی می ماند ،

صورت می گرفته است.

از دوره آغاز شهرنشینی به بعد به خصوص در دوران تاریخی ایران پیش از اسلام،

اولین قبرستان به صورت منظم به چشم می خورد که نشانگر وجود سازمانهای اجتماعی در امر تدفین است. 

در دوره هخامنشی نیز به طور کلی در تدفین شاهان

به دو نوع تدفین به صورت گور دخمه‌های که در دل کوه کنده‌شده‌اند

و مقابر سنگی ساخته شده در فضای باز بر میخوریم.

برخی از تدفین ها نیز به صورت تابوتی است و این تابوت ها

سفالی (به شکل قایق یا وان حمام ) بوده

و یا تدفین در خمره های بزرگ سفالی صورت می گرفته

که این سنت بیشتر در دوره پارت مرسوم بوده است.

با بررسی تابوتهای سفالی پارت و پیشینه تابوتهای سفالی در ایران به این نکته می توان پی برد

که تدفین تابوتی در دوران پارت( تابوتهای وانی) ادامه سنتهای پیشین و به خصوص دوره ایلام است.

رسوم و آداب تدفین در آیین زرتشت

 در دوره ساسانیان با رسمی شدن آیین زرتشت به عنوان دین رسمی ایران،

برخلاف دوران دیگر، تدفین به روش آیین زرتشتی به صورت یک آیین محترم  شمرده میشد از این رو گورستانهای زرتشتی

را اغلب به شکل مجموعه ای از استودانها می بینیم و تاکنون

هم بنای آرامگاه معتبری را که بر گور شاهان ساسانی ساخته شده باشد سراغ نداریم.

آداب مربوط به تدفین اموات در آیین زرتشتی پیوندی آشکار با اسطوره دارد.

باید توجه داشت که در دین زرتشت مرگ کار اهریمن

و به مفهوم پیروزی وی بر آفرینش نیک است و

به این دلیل جسد جای « دیوان» است.

در این مسیر هر چه روان فرد درگذشته نیکو کارتر

بوده پیروزی اهریمن بر وی دشوارتر و به نیروی اهریمنی بیشتری

برای رسوخ کردن به جسد مرده نیاز بوده است

و به همین دلیل جسد فرد نیکو کار منشاء بزرگتری برای آلودگی است ،

تا کالبد مرد بد کاری که دست یافتن به مرگ او آسانتر است.

بسیاری از آداب مربوط به مردگان با تطهیر از آلودگی ،

پیوند دارد. از آنجا که تن مرده منشاء آلودگی است ،

تدفین او در خاک روا نیست چرا که زمین را که عنصری

مقدس نزد زرتشتیان است را آلوده میساخته و سوزانیدن جسد نیز جایز نیست ،

زیرا آتش را آلوده میکرده است این ایده و عقیده و احترام

زرتشتیان به این عناصر باعث تدفین اموات در برج های خاموشی

( دخمه )و استودانهای سنگی شده است.

رسوم و آداب تدفین در آیین زرتشت

زرتشتیان در گذشته ،

دور از آبادی ، شهر و مکان مسکونی بر روی کوههای

نه چندان مرتفع فضایی را با رعایت آداب و رسوم مخصوص دینی

در نظر گرفته و شالوده ریزی می کردند و حصاری

به دور آن بالا می بردند. این حصار ، دیوار مدور ضخیمی به شکل برج است

که از مصالحی نسبتا محکم و با دوام ساخته شده

و به وسیله پلکانی ازسطح زمین هموار به درب دخمه ها متصل می شود.

این دخمه ها دارای چندین اتاق و احتمالا ۲ طبقه

و یکی از این اتاقها ، ویژه آتش سوزها و فاصله دخمه از اتاق آتش سوزها حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ متر بوده است.

کار آتش سوزها که معمولا ۲ نفر بودند عبارت از این بود

که از روزی که تن در گذشته را به‌داخل دخمه می سپردند

شب‌ها تا ۳ شب در آن اتاق که یک پنجره مستقیما

رو به دخمه داشت از سر شب تا بامداد آتش بسوزانند.

این آیین از آنجا سرچشمه میگیرد که چون بنا بر باور زرتشتیان روان فرد در گذشته تا ۳ شبانه روز

در اطراف و بالای سر کالبد  فرد در گذشته در پرواز است

تا پس از شب سوم به آسمان پرواز کند در مدت این ۳ شب آتش روشن میکنند

تا روح پس از مرگ از تاریکی و تنهایی نترسد.

سطح داخلی دخمه

 سطح داخلی دخمه به صورت پهنه ی گردی است که تمام آن

با تخته سنگهای بزرگ مفروش شده و به طور کلی به چهار قسمت تقسیم بندی می شود.

نوار دایره ی انتهایی متصل به دیوار پیرامون دخمه مخصوص مردها و نوار دایره ی میانی بعد

از قسمت مردها مخصوص زنها ونوار دایره ی داخلی بعد از زنها نیز مخصوص کودکان است.

در مرکز دایره ، چاه استودان یا استخوان دان است  که با سنگ مفروش شده است .

وقتی اجساد به وسیله ی مرغان لاشه خور از گوشت

و پوست تهی و تحت تاثیر آفتاب کاملا خشک می شد ،

استخوانها را در آن چاه می ریختند تا تبدیل به خاک شود

و اینجا بود که توانگر و درویش به هنگام مرگ در ته این چاه یکسان می شدند.

 طرح و نقشه این  دخمه ها  کلا یکسان  و در و دیوار

و سطح دخمه مشخصات و اندازه های معینی ندارند

بلکه بر حسب نیاز و جمعیت شهرها و روستاهای زرتشتی نشین بنا می شدند .

رسوم و آداب تدفین در آیین زرتشت

گیرشمن در کتاب ایران از آغاز تا اسلام به این نکته اشاره می کند

که پیشینیان مرده را نمی بایست به خاک بسپارند یا بسوزانند

و یا در آب غرق کنند زیرا بیم داشتند که بدین وسیله سه عنصر 

مقدس زمین، آتش و آب را آلوده سازند پس می توان عنوان کرد

که عرضه تن مردگان به پرندگان در دخمه از زمانهای خیلی دور

شاید از زمان مادها در سرزمین ایران رایج شده است و هدف پاکیزه ماندن خاک، آتش و آب بوده است.

مسلما هر روش تدفینی مزایا ومضراتی دارد ، بنا به عقیده ی

آن دسته از زرتشتیان که به گذاردن جسد در دخمه اعتقاد دارند ،

این کار مزایای بسیار دارد که تدفین و خاکسپاری ندارد.

اولا، فرقی بین دارا ونادار وشاه وگدا نیست.

ثانیا، جسد بی جان مردگان به جای اینکه در زیر خاک پوسیده و طعمه ی کرمها ،

موشها وانگلها شود ، در مقابل آفتاب خشک شده و توسط پرندگان و لاشخورها خورده می شوند .

حتی دیده شده که بسیاری از مردگانی را که در قدیم در دخمه می گذارده اند ،

روز های بعد زنده شده و به میان جماعت بازگردانیده می شدند . 

شاید به آن دلیل که فرد در اثر ایست قلبی یا کاهش سطح هشیاری

کاملا از دست رفته تلقی می شده و

حال آنکه با تحریک لاشخوران و پرندگان به مانند یک شوک ، هشیاری خود را باز یافته است.

 تا نزدیک شصت سال پیش زرتشتیان ایران در شهرهای کرمان، یزد، تهران و

دیگر شهرهای زرتشتی نشین برای از بین بردن

تن در گذشتگان خود از دخمه یا برج خاموشان استفاده می کردند که برخی

از این دخمه ها قدیمی و کهنه می‌باشد و برخی دیگرجدیدتر می باشند.

پس از آن در تهران از میانه دهه ۱۳۱۰ و در کرمان پس از دهه ۱۳۲۰ ودر

یزد پس از دهه ۱۳۴۰ دخمه ها تبدیل به آرامگاه‌ها شدند.

رسوم و آداب تدفین در آیین زرتشت

نوع دیگر تدفین در دوره ساسانی استفاده از استودانهای سنگی است. استودان ( استخواندان) جایگاهی است

برای انباشتن استخوان اموات وهمانگونه که از نام آن پیداست (استو)

به معنای استخوان و( دان) به معنای جایگاه است این نوع سازه در حیطه دین زردتشت کاربرد دارد .

این استودانها بیشتر درقله کوههای کم ارتفاع و یا تپه ماهورها ساخته میشده

تا محلی امن و دور از مناطق مسکونی باشد.

استودان

این استودانها در دوره ساسانی برای تدفین مردگان مورد استفاده قرار می گرفته

بدین صورت که اجساد را ابتدا در بلندی های کوه و صخره ها قرار می دادند

و بعد از مدتی که فقط استخوان های آن باقی می ماند آن استخوان ها را در

داخل استودانها و تابوت های سنگی قرار می دادند ، از این رو این قبور را استودان می نامیدند.

استودان ها دارای شکل خاصی نیستند و ممکن است حتی شکل هندسی دقیقی نداشته باشند

برخی از آن ها دایره ای شکل برخی ذوزنقه ای شکل و برخی چهار گوش و مستطیل شکل هستند.

شهرستان کازرون یکی از بخش های استان پهناور فارس و به لحاظ موقعیت جغرافیایی در غرب آن واقع گردیده است.

این شهرستان در گذشته از اهمیت خاصی در دوره ساسانی برخوردار بوده است و منطقه ای زردشتی نشین بوده

که تا ۵ قرن پس از اسلام نیز بر دین خود پایدار مانده بودند .

رسوم و آداب تدفین در آیین زرتشت

این شهرستان دارای آثار باستانی و جاذبه های گردشگری بسیاری است

که همگی از اهمیت این شهر در طول تاریخ سخن می گویند.

از جمله این آثارشهر تاریخی بیشاپور است که در فاصله ۲۳ کیلومتری غرب کازرون و در حاشیه رودخانه باستانی

بیشاپور با وسعتی نزدیک به ۲۰۰ هکتار به دستور شاپور اول ساسانی ساخته شده است

گستردگی آثار مربوط به دوره ساسانی نشانگر اهمیت این منطقه دراین دوره است .

درمحدوده این شهر تاریخی علاوه بر بناهای باستانی و نقوش برجسته های ساسانی چندین استودان سنگی وجود دارد

که تعدادی از آنها بر روی کوه مشرف بر شهر بیشاپور در مجاور قلعه دختر وبرخی

از آن نیز بر روی کوهی واقع در کنار روستای عمویی در ۵۰۰ متری این شهرتاریخی قرار دارد.

استودان سنگی

علاوه بر این استودانها در قسمت شمالی شهر کازرون نیز تعداد ۸ استودان سنگی

  ( گور سنگی ) بر روی صخره کوه ….

نیز به چشم می خورد که مستطیل شکل و دارای ابعاد و اندازه های گوناگون می باشند

و در کنار آنها بقایای سفالینه های شکسته به وفور دیده می شود.

استودان های این منطقه مستطیل شکل و دارای کف سنگی و دیوار های سنگی

کوتاه و گاه کمی بلند هستند وهیچکدام سقف ندارند .

در کناراین استودانها  بقایای خرده سفال و  زیور آلاتی از جنس شیشه و مهره های رنگی نیز دیده شده

که این امر یکی از عادات زردتشتیان باستان و اعتقاد به حیات پس از مرگ و

  قرار دادن اشیائ شخص مرده در کنار جسد وی را نشان میدهد.

وجود این استودانها، نقوش برجسته ها و مجسمه شاپور اول ساسانی واقع

در غاری  در این منطقه حاکی از اهمیت و قداست این کوهها در دوره ساسانی است.